अस्पतालहरू सुध्रिने लयमा : जनशक्ति व्यवस्थापनमा चुनौती

शेर बहादुर केसी २०८१ भदौ बुटवल

सिद्धार्थनगर नगरपालिका-७ भैरहवा गाउँका जितेन्द्र पासवान स्वास्थ्य जाँच र उपचारका लागि भीम अस्पताल जान थालेको लामो समय भयो । केही वर्ष अघिसम्म अस्पताल पुग्दा जीर्ण पूर्वाधार, उपकरणको अभाव र अस्तव्यस्त व्यवस्थापन देख्दा उनी दिक्क हुन्थे । डाक्टरले अन्यत्र रिफर गरिदिए हुन्थ्यो भन्ने लाग्थ्यो । अहिले भने सकेसम्म यही उपचार गराउन पाए हुन्थ्यो भन्ने लाग्छ उनलाई । जितेन्द्र भन्छन्-‘अस्पतालको पूर्वाधार राम्रो बन्दैछ, जाँचका लागि उपकरण र दक्ष जनशक्ति उपलब्ध छन् । अस्पतालभित्रै फार्मेसी छ । सस्तोमा उपचार हुन्छ ।’ जितेन्द्रले भनेझैं नागरिक अगुवा विजय सागरले पनि भीम अस्पतालको सेवा प्रवाहको गुणस्तर बढेको बताए । सेवा प्रवाहमा भएको सुधारले सरकारी अस्पतालप्रति विश्वास र भरोसा बढेको उनको भनाई छ ।

आर्थिक वर्ष २०७५।०७६ मा यहाँ उपचार गर्न दैनिक एक सय बिरामी आउँथे । सामान्य जाँच बाहेकको सेवा उपलब्ध नहुँदा बिरामी थप उपचारको लागि अन्यत्र जान बाध्य थिए । अहिले दैनिक ४ सय बिरामी अस्पताल आउँछन् । आएका बिरामीको विशेषज्ञ डाक्टरबाट जाँच हुन्छ । अस्पतालकी मेडिकल सुपरिटेण्डेन्ट डा. शकुन्तला गुप्ताको भनाईमा, अहिले जटिल खालका बिरामी बाहेक अरु बिरामी उपचार गर्न बाहिर जानु पर्दैन् । अस्पतालमा चौविसै घण्टा प्रयोगशाला, सिटीस्क्यान, रक्तसञ्चार र आकस्मिक सेवा उपलब्ध छ । अस्पतालले बाल, आँखा, नाक कान घाँटी, छाला तथा यौन, स्त्री तथा प्रसुती र सर्जरी गरी सात वटा विशेषज्ञ सेवा उपलब्ध गराएको छ ।

भीम अस्पताल वि.स. १९९० मा स्थापना भएको यस क्षेत्रकै पूरानो अस्पताल हो । अरु अस्पताल नहुँदा बिरामीको सहारा बनेको यो अस्पताल कालान्तरमा आफै थला प¥यो । जीर्ण पूर्वाधार र उपकरणको अभाव एकातिर छँदै थियो । सरुवा भइ आएका दक्ष डाक्टर सहितका जनशक्ति काज मिलाएर हिडिहाल्ने प्रवृति हावी भयो । अस्पतालको सेवा प्रवाह सुधारका लागि प्रदेश सरकारले योजनाबद्ध काम अघि बढाएपछि अहिले नतिजा देखिन थालेको हो । भीम सहित लुम्बिनी प्रदेशका १३ अस्पताल २०७५ मा प्रदेश सरकार मातहत आए । लुम्बिनी प्रदेश स्वास्थ्य निर्देशनालयका प्रमुख डा. विनोद गिरीका अनुसार, प्रदेश सरकार मातहत आएपछि यी अस्पतालको सेवा प्रवाहले गुणस्तरीय फड्को मारेको हो । चाहे गर्न सकिन्छ भन्ने यो एउटा उदाहरण हो,-उनले भने ।

बढ्दो विश्वास

अस्पतालको उपचार सेवामा सुधार गरेपछि उपचारका लागि यहाँ आउने बिरामी वर्षेनी बढेका छन् । गत आब २०७९।०८० मा अस्पतालको बहिरंग विभागमा ८४ हजार ४ सय ८३ ले जाँच गराएका थिए भने आब २०८०।०८१ को जेठसम्म १ लाख ३ हजार २ सय बिरामीले सेवा लिए । पाँच वर्ष अघि आब २०७५।०७६ मा ३८ हजार ६ सय ७८ बिरामी अस्पताल आएका थिए । लामो समयदेखि २५ बेड रहेको अस्पतालमा स्तरोन्नती भई ५० बेड पुगेको छ । बिरामीको चाप बढेपछि भीम अस्पताल विकास समितिले आन्तरिक स्रोतबाट ७० बेड थप गरेको छ । अहिले अस्पतालमा १ सय २० बेड पुगेको छ । कुनै बेला बुटवलको लुम्बिनी आर्युवेद चिकित्सालय बिरामी नभएर सुनसान हुन्थ्यो । स्वास्थ्यकर्मीलाई दिन कटाउन सकस थियो । बिरामी नै नआएपछि डाक्टर अस्पताल बस्न खोज्दैनथे । अहिले आएका बिरामीलाई समयमै उपचार दिन हम्मे-हम्मे भएको छ । चिकित्सालयका प्रमुख डा. प्रवेश श्रीवास्तवका अनुसार, पाँच वर्ष अघि दैनिक ४० जना जति बिरामी आउने गरेकोमा अहिले दैनिक १ सय भन्दा बढी बिरामी आउँछन् । गत वर्ष यो अस्पताल स्तरोन्नती भई १५ शैया भएको छ । प्रयोगशाला, नागरिक आरोग्य केन्द्र, जेष्ठ नागरिक घरदैलो सेवा र योग सेवा बिस्तार हुँदा अस्पतालप्रति विश्वास बढेको छ । औधषी विना विभिन्न थेरापी सहितको विधिबाट गरिने पञ्चकर्म उपचार सेवा उपलब्ध छ । यसप्रति मानिस आर्कषित भएकाले अस्पताललाई बिरामी थेग्न हम्मे-हम्मे भएको छ । यहाँ दैनिक २५ जनालाई पञ्चकर्म विधिबाट उपचार गराउन सकिन्छ । बिरामीको चापले बिरामी दुई महिनासम्म कुर्न बाध्य भएको अस्पतालका प्रमुख डा. श्रीवास्तवले बताए । पञ्चकर्म विधिबाट आब २०७८।०७९ मा १ हजार २ सय २५ ले उपचार गराएकोमा गत आब २०७९।०८० मा ५ हजार ३५ ले उपचार गराएका थिए । अहिले यो अस्पतालमा उपचारको लागि भारतबाट समेत आउँछन् ।

सात वर्षदेखि ढाडको नशा च्यापिने समस्या भोगेका नौतनवाको डा. राममनोहर लोहिया कलेजका शिक्षक शुशिल यादव धेरै अस्पताल धाए । अस्पताल धाउँदा धाउँदै हैरान भएका उनलाई जीवन यत्तिकै हो भन्ने लाग्यो । एक वर्षदेखि पञ्चकर्म विधिबाट यहाँ उपचार गराइरहेका उनलाई अहिले बाँच्ने आशा पलाएको छ । ‘यहाँको उपचार विधि निकै राम्रो रहेछ,-उनले भने । अस्पतालका प्रमुख डा. श्रीवास्तवको भनाईमा, सीमावर्ती भारतीय शहरमा पञ्चकर्म विधिबाट राम्रो उपचार गर्ने सेवा उपलब्ध छैन् । स्तरीय उपचारको लागि लखनऊ पुग्नुपर्छ । त्यसैले भारतीय बिरामी यता आएका हुन् ।

पहिले दैनिक १ सय ५० बिरामी आउने तुलसीपुरको राप्ती प्रादेशिक अस्पतालमा अहिले दैनिक ५ सय बिरामी आउँछन् । विभिन्न विशेषज्ञ डाक्टरको सेवा उपलब्ध छ । अस्पतालको आफ्नै अक्सिजन प्लान्ट छ, सिटी स्क्यान सेवा उपलब्घ छ । आइसियु चलाउने प्रक्रिया अघि बढेको छ । पहिले २० जनाले मृगौलाको डाइलासिस गर्दै आएकोमा अहिले ७५ जनाले गर्छन् । तीन दशकदेखि काठमाडौं बस्दै आएका तुलसीपुरका गोकर्ण रेग्मी गएको फागुनमा बुबाको उपचार गर्न एकहप्ता अस्पतालमा बसे । रेग्मीले उपचारमा यो अस्पताल अब्बल भएको अनुभव गरे । ‘अस्पतालको सरसफाई राम्रो छ, स्वास्थ्यकर्मी र डाक्टरले बिरामीलाई गर्ने निगरानी, उपचार र बोलीचाली राम्रो छ, काठमाडौंका राम्रा अस्पताल झैं लाग्यो,-उनले भने ।

सुधारमा प्रतिस्पर्धा

लुम्बिनी प्रदेश, स्वास्थ्य मन्त्रालयले विभिन्न सूचकाङ्कको आधारमा प्रदेशका अस्पतालहरूको सेवा प्रवाह मुल्याङ्कन गर्छ । प्रदेश मातहतका बुटवलको लुम्बिनी प्रादेशिक र दाङको राप्ती प्रादेशिक गरी दुई विशिष्टीकृत र अरु ११ अस्पतालको मुल्याङ्कन अंक हेर्दा वर्षेनी अंक बढेको छ ।

तालिका १, अस्पताल र आर्थिक बर्ष अनुसारको सेवा प्रवाह मुल्याङ्कन अंक
अस्पतालको नाम२०७८।०७९२०७९।०८०२०८०।०८१
बर्दिया अस्पताल८६९५९६
कपिलवस्तु अस्पताल८७९६९४
गुल्मी अस्पताल८६८९९१
भीम अस्पताल५६८८९०
अर्घाखाँची अस्पताल७०८१९०
लुम्बिनी प्रादेशिक अस्पताल७४८०८८
राप्ती प्रादेशिक अस्पताल७१८४८५
रोल्पा अस्पताल६५६९८५
पृथ्वीचन्द्र अस्पताल७३८२७६
प्यूठान अस्पताल७४७३७५
रामपुर अस्पताल५४६०५९
पाल्पा अस्पताल५१५८५४
रूकुमपूर्व अस्पताल३९४१५१

२०७६ साउनमा लुम्बिनी प्रदेश सभाको सामाजिक विकास समितिले स्थलगत अध्ययन गरी लुम्बिनी प्रादेशिक अस्पताल अस्तव्यस्त रहेको निष्कर्ष निकालेको थियो । तर अहिले अस्पतालको सेवाप्रवाहमा उल्लेख्य सुधार आएको छ । संघीय सरकारले तत्कालीन राप्ती र लुम्बिनी अञ्चल अस्पताल सहित प्रदेशका जिल्ला अस्पताल सहितका १३ अस्पताल २०७५ सालमा प्रदेश सरकार मातहत रहने निर्णय गरेको थियो । प्रदेश सरकार मातहत आएपछि अस्पतालको समस्या पहिचान गरी समाधानका लागि सरकारले योजनाबद्ध काम थालनी ग¥यो । लुम्बिनी प्रदेशका संस्थापक मुख्यमन्त्री शंकर पोखरेलले नागरिकको गुणस्तरीय जीवनयापनका लागि स्वास्थ्य क्षेत्रमा सुधारको योजना अघि सारे । त्यस अनुसार, प्रदेश स्वास्थ्य संस्था स्थापना, सञ्चालन र नविकरण तथा स्तरोन्नती सम्बन्धी ऐन, २०७५ बन्यो । प्रदेश स्वास्थ्य नीति-२०७७ तयार गरी त्यसै अनुसार स्वास्थ्य क्षेत्रमा काम अघि बढे ।

तत्कालीन सामाजिक विकास सचिव डा. गोपीकृष्ण खनालका भनाईमा सरकारले पूर्वाधार विकास, उपकरण र जनशक्ति व्यवस्थापनमा प्राथमिकता दिएर काम गरेकोले अहिले अस्पतालको सेवा प्रवाहमा गुणात्मक परिवर्तन आएको हो । हरेक अस्पतालका समस्या र समाधानको बाटो खोजी भयो । सरकारको प्राथमिकतामा परेपछि पर्याप्त बजेट विनियोजन भयो,-सामाजिक विकास मन्त्रालयका तत्कालीन सचिव डा.खनाल भन्छन् । राजनैतिक नेतृत्वको चाहना र कर्मचारीको काम गर्ने जाँगर हुने हो भने सुधार गर्न सकिन्छ भन्ने यो एउटा राम्रो उदाहरण भएको उनको भनाई छ । लुम्बिनी प्रादेशिक अस्पतालको गुणात्मक सुधारको जिम्मेवारी सहित २०७६ मा मेडिकल सुपरिटेण्डेण्ट नियुक्त डा. राजेन्द्र खनाल पनि सचिव खनालको भनाईसँग सहमत छन् । ‘सरकारले अघि सारेको नीति, योजना र कार्यक्रम सफल पार्न सबैको सहकार्यबाट संभव भएको हो,-उनले भने ।’

अहिले हरेक अस्पतालमा आधारभूत प्रयोगशाला छन् । बुटवलमा सुविधा सम्पन्न प्रयोगशाला स्थापना भएपछि बिरामीले छिटोछरितो सेवा पाएका छन् । विभिन्न जटिल रोगका बिरामीका लागि प्रयोगशाला जाँचका लागि काठमाडौं जानुपर्ने बाध्यता हटेको छ । जिल्ला अस्पतालमा गाडी थिएनन् । अहिले हरेक अस्पतालमा गाडी प्रबन्ध हुँदा डाक्टरलाई काम गर्न सजिलो भएको छ । सबै अस्पतालमा एम्बुलेन्स, शव राख्ने मर्चरी फ्रिज, भिडियो एक्स–रे र प्रयोगशालाको व्यवस्थाले डाक्टर सहित स्वास्थ्यकर्मीको मनोबल बढेको छ । जिल्ला अस्पतालहरुमा भिडियो एक्सरेको सुविधा नहुँदा पहाडी जिल्लाका बासिन्दा पहिले दाङ, बुटवल र नेपालगञ्ज जान बाध्य थिए । स्थानीयस्तरमै गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवा उपलब्ध भएपछि उपचारमा लाग्दै आएको नागरिकको खर्च घटेको छ ।

पूर्वाधारमा छलाङ

प्रदेश सरकारले लुम्बिनी प्रादेशिक अस्पताल र राप्ती प्रादेशिक अस्पताललाई बिशिष्टीकृत अस्पतालको रुपमा विकास गर्ने योजनालाई कार्यान्वयन अघि बढाएको छ । राप्ती अस्पतालको पूर्वाधार विकासमा ११ करोड रूपैयाँ लगानी भएको छ । यो अस्पतालमा ६ सय शैया स्तरोन्नती गर्ने गरी विस्तृत परियोजना प्रतिवेदन (डिपिआर) तयार हुँदैछ । लुम्बिनी प्रादेशिक अस्पतालको डिपिआर तयार भई ठेक्का लागेको छ । लुम्बिनी प्रादेशिक अस्पतालमा १ हजार २ सय शैयामा स्तरोन्नती गर्ने गरी ६ अर्ब १८ करोड ७५ लाखमा ठेक्का सम्झौता भई भवन निर्माणको काम शुरु भएको छ । भवन निर्माण गर्न आब २०८१।०८२ का लागि १ अर्ब ८० करोड रूपैयाँ विनियोजन भएको छ । आब २०८०।०८१ मा ७० करोड रूपैयाँ विनियोजन भएको थियो ।

भीम अस्पतालमा ११ करोडको लागतमा अस्पतालको सुविधा सम्पन्न भवन बन्दैछ । लुम्बिनी आर्युवेद चिकित्सालयको पूर्वाधार विकासमा ४ करोड लगानी भइसकेको छ । लुम्बिनी प्रदेश, स्वास्थ्य मन्त्रालयका अनुसार आर्थिक वर्ष ०७५।०७६ मा लुम्बिनी प्रदेश सरकारले यहाँका अस्पतालमा पूर्वाधार विकास र उपकरण खरिद लगायत सेवा विस्तारका लागि ५१ करोड ५२ लाख ५० हजार रूपैयाँ विनियोजन गरेको थियो । आब २०८०।०८१ मा आइपुग्दा अस्पतालका लागि छुट्टयाइएको बजेट तेब्बर पुगेको छ । आब २०८०।०८१ मा १ अर्ब ६४ करोड २९ लाख रूपैयाँ विनियोजन भएको थियो । अस्पतालको सेवा गुणस्तरीय बनाउन पहिचान गरेका आवश्यकता पूरा गर्न सरकारले पहलकदमी लिएकोले सुधार सम्भव भएको लुम्बिनी प्रादेशिक अस्पतालका पूर्व अध्यक्ष सूर्यबहादुर भट्टराई बताउँछन् । ‘समस्या र आवश्यकता बारे जानकारी गराउन सजिलो भयो, नजिकको सरकारलाई समस्या र आवश्यकता सुनाउन सहज भयो,-उनले भने ।

जनशक्ति व्यवस्थापनमा चुनौती

पूर्वाधार विकास र उपकरण व्यवस्थापनले अस्पतालको सेवा प्रवाहमा जति सुधार भएको छ, जनशक्ति व्यवस्थापन नहुँदा सेवा प्रवाहलाई अझै बढाउन नसकेको लुम्बिनी प्रदेश स्वास्थ्य निर्देशनालयका प्रमुख डा. विनोद गिरी बताउँछन् । उनका भनाईमा, विशेषज्ञ डाक्टरको दरबन्दी अनुसार पूर्ति हुन सकिरहेको छैन् । जिल्ला अस्पतालमा १० जना विशेषज्ञ डाक्टरको दरबन्दी रिक्त छ । छात्रवृत्ति करारमा आएका ६ विशेषज्ञ डाक्टर र मेडिकल अधिकृतको पाँच दरबन्दी रहेकोमा तीन जनाले अस्पतालको सेवा प्रवाहलाई धानेका छन् । प्रदेश सरकार मातहत रहेको सबैभन्दा ठूलो अस्पताल लुम्बिनी प्रादेशिक अस्पतालमा विशेषज्ञ डाक्टरको दरबन्दी ५२ रहेकोमा अहिले ३७ कार्यरत छन् । १५ विशेषज्ञ डाक्टर दरबन्दी रिक्त छन् । कुल ५ सय २१ जनाको दरबन्दी रहेको लुम्बिनी प्रादेशिक अस्पतालमा अहिले ५ सय कार्यरत जना छन् । राप्ती प्रादेशिक अस्पतालमा १४ विशेषज्ञ डाक्टरको दरबन्दी रहेकोमा ८ कार्यरत छन् । परासीको पृथ्वी चन्द्र अस्पतालमा ८ जना विशेषज्ञ डाक्टरको दरबन्दी रहेकोमा २ कार्यरत छन् । अस्पतालहरूमा विशेषज्ञ डाक्टरको दरबन्दी अभाव छ । दरबन्दी अनुसार विशेषज्ञ डाक्टर नहुँदाको रिक्तता छात्रवृत्तिमा पढेका डाक्टरले गर्नुपर्ने छात्रवृति करारबाट जनशक्ति पूर्ति भइरहेको डा. गिरी बताउँछन् ।

अस्पतालहरूका जनशक्ति व्यवस्थापन एकद्वारबाट छैन् । स्वास्थ्य मन्त्रालयका सूचना अधिकारी शैलेन्द्र पाण्डेका अनुसार, प्रदेशका १३ अस्पतालमा कुल १ हजार ३ सय ६९ दरबन्दी मध्ये संघबाट आएका र प्रदेशले तयार गरेको दरबन्दीको विवरण भएपनि अस्पतालमा रिक्त जनशक्तिका बारेमा तथ्याङ्क छैन् । दरबन्दी, विकास समितिबाट दिएको नियुक्ति, छात्रवृति करार, कार्यक्रम करार लगायतबाट जनशक्ति पूर्ति भइरहेपनि मन्त्रालयमा प्रष्ट तथ्याङ्क छैन् । डा. गिरी पहिले जस्तो दरबन्दी हुने तर डाक्टर नहुने अवस्थाको अन्त्य भएको बताउँछन् । ‘कुनै न कुनै ढंगले डाक्टरको पूर्ति भएको छ, अस्पतालमा हाजिर गरेर काज मिलाएर हिडिहाल्ने प्रवृति अन्त्य भएको छ-उनले भने ।

Sharing is caring!