रोल्पाको त्रिवेणी गाउँपालिकाले पाँच वर्ष भित्र गाउँपालिकाबाट वालश्रम अन्त्य गर्ने योजना बनायो । त्यसको तीन वर्ष भित्र गाउँपालिकाले २०५ जना वालवालिकालाई श्रम गर्नबाट मुक्त गरेको छ । तीमध्ये १७३ जना विद्यालय भर्ना भएका छन । गाउँपालिका अध्यक्ष शान्तकुमार वलीका अनुसार बाँकी बालबालिकालाई पनि श्रममुक्त गर्ने गरी काम भइरहेको छ ।
गाउँपालिकाले शिक्षा र वालवालिका संवन्धी विभिन्न ५ वटा कानुनहरु समेत तर्जुमा गरेको छ ।
सवै माध्यमिक विद्यालयमा नर्सको व्यवस्था गर्ने जिल्लाको पहिलो गाउपालिका भएको छ त्रिवेणी गाउँपालिकामा नर्स राख्दा लागेको खर्चमध्ये ९० प्रतिशत संघीय सरकारले र १० प्रतिशत गाउँपालिकाले वजेटवाट गरिने भएको छ, गाउँपालिकाका प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत निमवहादुर केसीले भने ।
नर्सहरुले आफु खटिएको विद्यालयमा नियमित स्वास्थ्य जाँच गर्नूका साथै स्वास्थ्यसम्बन्धी तथा सचेतना पैmलाउने काम पनि गर्छन । पोषणयुक्त खानेकुराको महत्व वुझाउदै विद्यार्थीहरुलाई त्यस्ता खाना खान मनाउने जिम्मेवारी नर्सलाई दिईने भएको छ । यसैगरी, किशोरकिशोरीहरुलाई प्रजनन तथा यौन स्वास्थ्यका वारेमा शिक्षा दिने, महिनावारीका बेला केकसो गर्ने भन्ने जानकारी गर्ने र हिंसावाट वालवालिकालाइ वचाउने भन्ने ज्ञान । सिप दिने काम पनि नर्सले गर्छन् ।
रोल्पाका नमुना मावि वालकल्याण नमुना मावि लिवङ र नेपाल राष्ट्रिय मावि मौलावोट रांकोटले यसअघि नै आन्तरिक श्रोतवाट खर्च बेहोर्ने गरी गरि विद्यालय नर्सिङ कार्यक्रम सुरु गरिसकेका थिए ।
नीजि र सरकारी शिक्षाको नाममा शिक्षामा विभेद भएको भन्दै गाउँपालिकाले निजी विद्यालयलाई सामुदायिक विद्यालयमा गाभेको गरेको छ । गाउँकार्यपालिकाको गत आषाढ २ गतेको निर्णय अनुसार ३ वटा निजी विद्यालयलाई २ वटा सामुदायिक विद्यालयमा गाभिएको छ । अव गाउँपालिकामा एउटा मात्रै निजी स्कूल रहेको छ । यस वर्ष गाभिन नसकेको निजी स्कूल अर्को वर्ष सार्वजनिक स्कूलमा गाभिने गाउँपालिका अध्यक्ष शान्तकुमार वलीले जानकारी दिए । निजी स्कूल सरकारीकरण गरेवापत गाउँपालिकाले माध्यमिकलाई ५ लाख, आधारभूत निमाविलाई ३ लाख र आधारभु प्राविलाई २ लाख रुपैयाँ दिएको थियो । निजी विद्यालयका शिक्षकलाई विद्यालय गाभिएको सार्वजनिक स्कूलमा काम दिइएको छ ।
रोल्पा नगरपालिकाको बालकल्याण नमुना माध्यमिक विद्यालय लिवाङले प्राविधिक शिक्षा तथा व्यवसायिक तालिम परिषद (सिटिईभिटी)को एनेक्स कार्यक्रम अन्तरगत १८ महिने सबओभरसियर र ३ वर्षे डिप्लोमा कक्षा संचालन गरिरहेको छ । डिप्लोमा तहको बालि विज्ञान, पशु विज्ञान, ओभरसियर र अहेव तथा १८ महिने सबओभरसियर अध्ययन गर्ने १०० जना विद्यार्थीलाई नगरपालिकाले छात्रवृत्ती दिने भएको छ । छात्रवृत्तीका लागि पहिलो वर्ष ४० लाख र त्यस पछि हरेक वर्ष ३० लाखका दरले वजेट छुटयाउँदै आएको छ तर छात्रवृत्ति लिने विद्यार्थी कम छन् । शैक्षिक सत्र २०७४ मा ५५ जना र शैक्षिक सत्र २०७५ र २०७६ मा ५१÷५१ जना मात्रै विद्यार्थी छात्रवृत्तीका लागी छनौट भएका थिए ।
नगरपालिकाले यसअघि ईन्जिनियरिङ, कृषि, पशु र स्वास्थ्य तर्फ मात्रै छात्रवृत्ती विवतरण गर्दै आएको यस वर्ष देखी ओभरसियरलाई २५ वटा, सव ओभरसियरलाई १० वटा कृषिलाई २५ वटा, भेटेरीनरीलाई २० वटा, फुड एण्ड डेरी टेक्नोलोजी, रेडियोग्राफी, स्टाफ नर्सिङ र आयुर्वेद हरेकलाई २÷२ वटा गरि १०० वटा छावृत्ती दिने भएको छ । १८ महिने सव ओभरसियर वाहेक सवै कार्यक्रम डिप्लोमा तहका हुन ।
माडी गाउँपालिकाले ३ जना विद्यार्थीहरुलाई स्वास्थ्य सहायक र कृषि डिप्लोमा अध्ययनका लागी शतप्रतिशत छात्रवृत्ती उपलव्ध गराउने भएको छ । यसका लागी गाउँपालिकाले ४ लाख ८० हजार वजेट विनियोजन गरेको छ । परिवर्तन गाउँपालिकाले एमविविएस अध्ययनका लागी कुल लागत शुल्कको ५० प्रतिशत अनुदान दिने भएको छ । सो गाउँपालिकाले कृषि तथा पशु तर्फको उच्च शिक्षा अध्ययनमा ५० प्रतिशत र विज्ञान पढ्ने ३० जना विद्यार्थीलाई पनि पूर्ण छात्रवृत्ती दिने भएको छ । सोही गाउँपालिकाको वडा नं. ५ ले वडा भित्रका गरिव, विपन्न र जेहेन्दार विद्यार्थीहरुलाई कृषि र पशु तर्फ डिप्लोमा अध्ययनका लागी ५ लाख ८५ हजार वजेट विनियोजन गरेको छ । रुन्टीगढी गाउँपालिकाले हरेक वडावाट १÷१ जना र गाउँपालिकावाट १ जना गरि १० जनालाई कृषि तथा भेटनरी जेटिए अध्ययन गर्न छात्रवृत्तिको व्यवस्था गरेको छ ।
जिल्लामै सवभन्दा सुरुमा प्राविधिक शिक्षा अध्ययनका लागि छात्रवृत्ती उपलव्ध गराउदै आएको रोल्पा नगरपालिकाले कोटा अनुसार विद्यार्थी उपलव्ध नहुने समस्या भोग्दै आएको छ । विद्यार्थी नभएकाले छुट्याएको कोटाको झण्डै आधा फिर्ता हुने गरेको छ । नगर शिक्षा अधिकारी महेन्द्र पराजुलीका अन्सार, राम्रो अंक लिएका विद्यार्थी विज्ञान तथा अन्य प्राविधिक विषय अध्ययनका लागी जिल्ला वाहिर जानाले पनि यसो भएको हो । छात्रवृत्तीमा अध्ययन गरेका विद्यार्थीहरुले पढाई पुरा गरेपछि १ वर्ष नगरपालिकामा स्वयमसेवा गनु पर्ने नियम बनाउन लागेको पराजुलीले बताए ।
शिक्षामा वजेट
रोल्पा नगरपालिकाले आर्थिक वर्ष ०७४÷०७५ मा शिक्षा क्षेत्रका लागि ४० लाख मात्रै विनियोजन गरेको थियो । यसैगरि दोश्रो वर्ष शिक्षा क्षेत्रमा ७५ लाख विनियोजन गरेको थियो । कार्यकालको तेश्रो वर्ष नगरपालिकाले शिक्षा शिर्षक दिएर १ करोड र प्राविधिक छात्रवृत्तीका लागी ३० लाख विनियोजित गरेको थियो । चालु आर्थिक वर्ष नगरपालिकाले शिक्षाका लागी १ करोड ३० लाख वजेट प्रस्ताव गरेको छ । यसैगरि गंगादेव गाउँपालिकाले चालु आर्थिक वर्षका लागि करार शिक्षक खर्च २ करोड ४५ लाख, विद्यालय व्यवस्थापन खर्च २ लाख २५ हजार, शिक्षक तालिम ८ लाख र वालविकास तालिम ५ लाख वजेट प्रस्ताव गरेको छ । लुंग्री गाउँपालिकाले शिक्षक अनुदान शिर्षकमा एकमुष्ट ४४ लाख२० हजार विनियोजन गरेको छ । माडी गाउँपालिकाले शैक्षिक अनुदान शिर्षकमा १ करोड ४० लाख प्रस्ताव गरेको छ । परिवर्तन गाउँपालिकाले शिक्षक अनुदान तर्फ६७ लाख १८ हजार ५०० प्रस्ताव गरेको छ । सुनछहरी गाउँपालिकाले शिक्षा क्षेत्रका लागि १० लाख प्रस्ताव गरेको छ । यसैगरि सुनिलस्मृती गाउँपालिकाले विद्यार्थीसंग गाउपालिका अध्यक्ष कार्यक्रम ५ लाख, कक्षा ११ र १२ का छात्राहरुलाई लक्षित गरि उपाध्यक्ष छात्रवृत्ती कार्यक्रम अन्तरगत ४ लाख र शैक्षिक सुधार शिर्षक अन्तरगत एकमुष्ट ८६ लाख ५० हजार गरि कुल ९५ लाख ५० हजार विनियोजन गरेको छ । सोही गाउँपालिकाको वडा नं. ४ ले शैक्षिक कुना कार्यक्रम अन्तरगत ४ लाख ५० हजार विनियोजन गरेको छ । थवाङ गाउँपालिकाले शैक्षिक विकास शिर्षकमा एकमुष्ट २० लाख विनियोजन गरेको छ । त्रिवेणी गाउँपालिकाले शिक्षा विकासका लागी ६९ लाख विनियोजन गरेको छ ।
तालिकाः १ (आर्थिक वर्ष २०७७÷०७८)
| सिन | स्थानीय तह | शिक्षामा विनियोजित वजेट |
| १ | गंगादेव गाउपालिका | २ करोड ६० लाख २५ हजार |
| २ | माडी गाउँपालिका | १ करोड ४० लाख |
| ३ | रोल्पा नगरपालिका | १ करोड ३० लाख |
| ४ | सुनिलस्मृती गाउँपालिका | ९५ लाख ५० हजार |
| ५ | त्रिवेणी गाउँपालिका | ६९ लाख |
| ६ | परिवर्तन गाउँपालिका | ६७ लाख १८ हजार ५०० |
| ७ | लुंग्री गाउँपालिका | ४४ लाख २० हजार |
| ८ | रुन्टीगढी गाउँपालिका | ४० लाख |
| ९ | थवाङ गाउँपालिका | २० लाख |
| १० | सुनछहरी गाउँपालिका | १० लाख |
अभिभावकको भार कम गर्न निजि शिक्षक अनुदान
रोल्पाका ४ सय ७ सामुदायिक विद्यालयमा ६७ हजार ९८८ विद्यार्थी अध्ययन गर्छन । यहाँका २ सय वढी विद्यालयमा एउटा पनि शिक्षक दरवन्दी छैन । ती स्कूलको खर्च अभिभावकले धान्नु परेको छ । प्राविमा २५२, निमावि ४३१ र माविमा २९८ दरवन्दी अपुग रहको शिक्षा विकास तथा समन्वय ईकाई रोल्पाको तथ्र्याकले देखाउछ । ५ हजार भन्दा बढी विद्यार्थी रहेको रोल्पाको सुनछहरी गाउँपालिकामा एउटा पनि मावि दरवन्दी छैन ।
दरबन्दी नभएका ४ वटा मावि, ११ वटा निमावि, १४ वटा प्रावि र ७ वटा वालविकास समेत गरि ३६ वटा विद्यालयलाई स्वयमसेवक शिक्षक उपलव्ध गराएको नगर शिक्षा अधिकारी पराजुलीले बताए । उनका अनुसार, प्रति महिना रु २० हजारमा मावि, १५ हजारमा निमावि र १० हजारमा प्रावि शिक्षक भर्ना गरि ती विद्यालय पठाइएका छन् । नगरपालिकाभित्रका सामुदायिक विद्यालयका अभिभावकले नीजि श्रोतका १७० शिक्षकहरुको तलव भत्ताका लागि वार्षिक २ करोड ७६ लाख बेहोर्दै आएका थिए ।
परिवर्तन गाउँपालिकाले ६८ शिक्षक दरवन्दी सिर्जना गरि त्यसको खर्च बेहोरेको छ । यस अघि त्यहाँका अभिभावकले नीजि शिक्षकको तलबवापत हरेक वर्ष १ करोड ४३ लाख ४ हजार खर्च बेहोर्दै आएका थिए । रोल्पाका गंगादेव,माडी, लुंग्री र त्रिवेणी गाउँपालिकाले पनि नीजि शिक्षक अनुदान शिर्षकमा वजेट विनियोजन गरि शिक्षामा अभिभावकको भार कम गरेका छन ।
आधारभुत र माध्यमिक चक्र पुरा नगर्ने समस्या
रोल्पाका बालविकास केन्द्रमो छात्राभन्दा छात्र बढी भए पनि माथिल्ला कक्षामा छात्र घट्दै गएका छन् । छात्रहरुले आधारभूत र माध्यमिक तह नसकी पढाई छाड्ने क्रम वढ्दै गएको छ ।
रोल्पा नगरपालिकामा रहेका बालविकास केन्द्रमा अघिल्लो वर्ष ६४४ केटी र ८०३ केटा भर्ना भएका थिए । आधारभुत तहको कक्षा १—५ मा केटी २ हजार ३५१ र केटा २ हजार ५८८ भर्ना भएको देखिन्छ । आधारभुत तहको कक्षा ६—८ मा केटी १ हजार ३७७ र केटा १ हजार ३५१ जना भर्ना भएका थिए । माध्यमिक तहको कक्षा ९—१० मा ७७५ केटी र ६२५ केटा भर्ना हुदा सोही तहको कक्षा ११—१२ मा केटी ४७७ र केटा ३८४ जना भर्ना भएको देखिएको छ । नगरपालिका भित्रका विद्यालयको यो अवस्थाले जिल्लाको समग्र शैक्षिक अवस्थाको प्रतिनिधित्व गर्दछ ।
तालिकाः २ (शैक्षिक सत्र २०७६)
| तह | केटी | केटा |
| बालविकास | ६४४ | ८०३ |
| आधारभूत (१—५) | २३५१ | २५८८ |
| आधारभूत (६—८) | १३७७ | १३५१ |
| माध्यमिक (९—१०) | ७७५ | ६२५ |
| माध्यमिक (११—१२) | ४७७ | ३८४ |
अघिल्ला ४ शैक्षिक सत्रमा जिल्लाभर भर्ना भएका विद्यार्थीको संख्या हेर्दा आधारभूत तहमा हरेक वर्ष केटाकेटीको संख्या करिव १ प्रतिशत तलमाथि देखिए पनि माध्यामिक तहमा भने धेरै अन्तर देखिएको छ । आधारभूत तहमा केटी ५१ र केटा ४९ प्रतिशत थिए । माध्यामिक तहमा भने केटीको ५५ प्रतिशत र केटा ४५ प्रतिशत देखिएको छ । तल्ला तहमा केटा केटीको संख्यामा खासै अन्तर नदेखिए पनि कक्षा वढ्दै जाँदा केटाको संख्या घट्दै गएको तथ्याङ्कका देखिएको छ । कक्षा ७ सम्म केटाकेटीको संख्या वरावर रहे पनि कक्षा ८ देखी केटाहरुले पढाई छाड्न सुरु गर्ने गरेको वताईन्छ । कक्षा ९ र १० सम्म पुग्दा केटा र केटीको संख्यामा ठूलो अन्तर हुदै गएको छ ।
देशका अन्य जिल्लामा केटीको तुलनामा केटाको संख्या वढिरहदा रोल्पामा भने ठिक उल्टो देखिएको छ । जिल्लाका सामुदायिक र संस्थागत दुवै विद्यालयको अवस्था करिव उस्तै रहेको वताईन्छ । संस्थागत विद्यालयमा समेत केटाको तुलनामा केटीको संख्या वढि े छ । गरिवीले गर्दा उमेर र कक्षा चढ्दै जाँदा केटा कामका लागि खाडीका मुलुक तथा काठमाण्डौका ईटाभट्टा जाने गर्दछन । यसैगरि उमेर नपुग्दै विवाह गर्ने र विवाह पछि विद्यालय छाड्ने दर पनि केटाहरुमा वढी देखिएको नगर शिक्षा शाखाका शिक्षा अधिकृत कर्णवहादुर पुनले बताए । उनका अनुसार, पढाई अनुसारको रोजगारीको ग्योरन्टी नहुदा पनि केटाहरुले सानैमा विवाह गर्ने र पढाई छाड्ने गरेका छन् ।